Η Νάξος είναι ελληνικό νησί, με έκταση 429,79 τ.χλμ. και απέχει 103 ν.μ. από τον Πειραιά. Αποτελεί το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, στο Αιγαίο Πέλαγος. Κατά την παράδοση ήταν οι Θράκες με τους Πελασγούς και αργότερα οι Κάρες με αρχηγό τον Νάξο στον οποίο και αποδίδεται το όνομα του νησιού. Υπήρξε το κέντρο του αρχαϊκού κυκλαδικού πολιτισμού. Το νησί είναι γνωστό ως πηγή σμύριδας, ενός πετρώματος πλούσιου σε κορούνδιο, το οποίο μέχρι τη σύγχρονη εποχή ήταν ένα από τα καλύτερα διαθέσιμα λειαντικά.

Η μεγαλύτερη πόλη και πρωτεύουσα του νησιού είναι η Χώρα ή Νάξος, με 7.070 κατοίκους (απογραφή 2011). Τα κυριότερα χωριά είναι το Φιλώτι, η Απείρανθος, η Βίβλος (Τρίποδες), ο Άγιος Αρσένιος, η Κόρωνος και το Γλυνάδο.

Τόπος και περιβάλλον

Γεωφυσικός χάρτης της Νάξου
Η Νάξος, το μεγαλύτερο και πιο εύφορο νησί των Κυκλάδων, βρίσκεται στο κέντρο περίπου των Κυκλάδων, νότια της Μυκόνου και ανατολικά της Πάρου. Έχει έκταση 430 τετρ. χλμ. και το μήκος των ακτών της ανέρχεται σε 148 χλμ.

Το ανάγλυφο του νησιού διαμορφώνεται από το όρος Ζας ή Δρίο, μια χαμηλή οροσειρά που το διασχίζει από βορρά προς νότο, με ψηλότερη κορυφή τον Νάξιο Δία ή Ζα (1.002 μ.)[3]. Η ονομασία αυτή οφείλεται στη μυθολογική παράδοση που υποστηρίζει ότι ο Δίας γεννήθηκε και ανατράφηκε στη Νάξο.

Στην οροσειρά αυτή, από βορρά προς νότο συναντάμε τις εξής κορυφές: Κατσόπρινο (422 μ.), Αναθεματίστρα (778 μ.), Κόρωνος (997 μ.), Μαυροβούνι (869 μ.), Ζας, Καβαλλάρης (521 μ.) και Βιγλατούρι (418 μ.). Οι ανατολικές πλαγιές της οροσειράς είναι απότομες, ενώ οι δυτικές «κατεβαίνουν» ομαλά προς μια πυκνοκατοικημένη περιοχή με καλλιεργήσιμα εδάφη.

Παλαιότερα η Νάξος είχε πολύ πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Μέχρι και τον 17ο αιώνα ζούσαν στο νησί ελάφια και συνηθιζόταν το κυνήγι τους από τους ντόπιους ευγενείς ή από τους περαστικούς αξιωματούχους. Εκείνη την εποχή ο Γάλλος περιηγητής Ζαν ντε Τεβενό αναφέρει ότι στην περιοχή του Απλικιού υπήρχαν πολλά έλη και ψαρεύονταν τεράστιες ποσότητες χελιών.[4][5][6] Σήμερα δύο περιοχές του νησιού, η κεντρική-ορεινή-νότια παραλιακή ζώνη και ο υγρότοπος της αλυκής Νάξου, έχουν χαρακτηριστεί τόποι ιδιαίτερης οικολογικής και κοινωνικής αξίας και εντάχθηκαν στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000. Επίσης, οι βιότοποι του Ζα και της Κορώνου έχουν καταγραφεί στη λίστα Corine, ως περιοχές ιδιαίτερης οικολογικής σημασίας.

Το νησί είναι πλούσιο σε πηγές και ρέματα, στα οποία και οφείλεται η πλούσια βλάστησή του, η πλουσιότερη απ’ όλα τα νησιά των Κυκλάδων -εξ ου και η άποψη του Ηροδότου ότι «ευδαιμονίη των νήσων προσέφερε». Οι ακτές της είναι ελάχιστα διαμελισμένες, αλλά με πλούσιες αμμουδιές, που προσφέρονται για κολύμπι και ξεκούραση.

Ο Ζας χιονισμένος
Η Νάξος γεωτεκτονικά ανήκει στην Αττικο-κυκλαδική ζώνη, με κυρίαρχα τα σχιστολιθικά πετρώματα. Σημαντικός είναι επίσης ο ορυκτός πλούτος της, με δύο ευρέως γνωστά προϊόντα: το μάρμαρο και τη σμύριδα Νάξου ή ναξία γη. Γεωλογικά, η Νάξος αποτελεί ένα πλούσιο γεωλογικό πάρκο από κρυσταλλοσχιστώδη πετρώματα μη αξιοποιήσιμο ακόμη. Τα πετρώματα αυτά είναι κυρίως κρυσταλλοπαγείς σχιστόλιθοι, γνεύσιοι και μάρμαρα σε εναλλασσόμενα στρώματα με όγκους γρανίτη, κοντά σχετικά στην πόλη της Νάξου και στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού. Πετρώματα πλειστόκαινου περιόδου υπάρχουν στη χερσόνησο της Στυλίδας, κυρίως ψαμμίτες, καθώς και βόρεια-βορειοανατολικά κοντά στις παράκτιες περιοχές του νησιού. Επίσης απαντώνται και πλούσια εκρηξιγενή πετρώματα κοντά στις Εγγαρές και αλλού. Εκτός όμως των μαρμάρων στο κέντρο και βορειοανατολικά κοντά στη Κόρωνο, υπάρχουν επίσης τα περίφημα κοιτάσματα σμύριδας ή ναξίας γης. Το μοναδικό μέρος του κόσμου στο οποίο απαντάται η σμύριδα σε εκμεταλλεύσιμη ποσότητα, είναι το νησί της Νάξου και θεωρείται υψηλής ποιότητας.

Το κλίμα του νησιού είναι μεσογειακό, ήπιο και ξηρό, με δροσερά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες.

Τα κυριότερα ακρωτήρια της Νάξου είναι ο Σταυρός, Μουτσούνα, Πάνορμος, Κατωμεριά, Κούρουπας, Παρθένος, Προκόπης, Μουγκρί, Γαΐτάνη και Αιμιλιανός

Μουσεία Νάξου

Γλύκα μεγάλη είχε το νησί ετούτο, ησυχία πολλή, αγαθά τα πρόσωπα των ανθρώπων … κι η θάλασσα ήμερη.
Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο

Στο νησί της Νάξου υπάρχουν τα εξής Μουσεία:

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη.
Το Ιστορικό Αρχείο Νάξου στεγάζονται σήμερα στην άλλοτε Γαλλική Σχολή, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της Νάξου και που μετασκευάστηκε ειδικά γι’ αυτό το σκοπό. Στη Σχολή αυτή φοίτησε και ο Νίκος Καζαντζάκης.
Το Ενετικό Μουσείο Νάξου ή Domus Della Rocca-Barozzi, στεγάζεται σε παλιό αρχοντικό στο Κάστρο και αποτελεί ακριβή αναπαράσταση της ζωής αστών της Νάξου του 19ου αιώνα.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Απειράνθου.
Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απειράνθου.
Το Γεωλογικό Μουσείο Απειράνθου ίσως από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας στο είδος του με πολλά πετρώματα της περιοχής και από όλο τον κόσμο[44].
Το Λαογραφικό Μουσείο Απειράνθου στεγάζεται σε παραδοσιακό οίκημα του χωριού και έχει όλα τα οικιακά, γεωργικά και κτηνοτροφικά αντικείμενα του 19ου αιώνα.
Το Μουσείο Εικαστικών Τεχνών Απειράνθου είναι Πινακοθήκη σύγχρονης Τέχνης με 70 και πλέον έργα.
Η Βιβλιοθήκη Νίκου Νικολάου Γλέζου με 20.000 τόμους βιβλίων στην Απείρανθο

Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

Η νησίδα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας στο λιμένα Νάξου

Ο κούρος στη θέση Φλεριό
Σημαντικότεροι αρχαιολογικοί χώροι επισκέψιμοι στη Νάξο είναι:

Πορτάρα: Τα ερείπια του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα του οποίου σώζεται η τεράστια πύλη, λεγόμενη «Πορτάρα» στη νησίδα «Παλάτια», και οι μαρμάρινες βάσεις – πλαίσιο του Ναού. Από το 1919 συνδέεται με τη νήσο ακριβώς βόρεια του λιμένα Νάξου.
Αρχαία Νάξος: Τα ερείπια μυκηναϊκού οικισμού στη θέση «Γκρότα», βόρεια της πόλης μπροστά στη πλατεία Μητροπόλεως Νάξου.
Ενετικό Κάστρο Νάξου: Επίσης επί του λόφου της Χώρας Νάξου το ενετικό Κάστρο της Νάξου με την παλιά ενετική Εκκλησία και τη Σχολή Ουρσουλινών.

Πύργος Σανούδου: Στον ίδιο χώρο σώζονται απομεινάρια από τον Πύργο του Μάρκου Σανούδου, απέναντι από τη Μητρόπολη των Καθολικών.
Πύργος των Κρίσπι: Σώζεται και ο Πύργος των Κρίσπι με τον θυρεό – οικόσημο της οικογένειας.
Επίσης στο Σαγκρί υπάρχουν πολλά αρχαιολογικά ευρήματα και βυζαντινές εκκλησίες.
Ενετικοί Πύργοι: Πολλοί επίσης ενετικοί πύργοι υπάρχουν στο Χαλκί, και στο Φιλώτι όπου και ο Πύργος του Χειμάρρου, οχυρό ελληνιστικής περιόδου.
Στη Παχειά Άμμο υφίσταται το ατελές άγαλμα του Απόλλωνα ή Κούρου, ή του Διονύσου μήκους 10,50 μ. Δεύτερος Κούρος ατελής μα σπασμένο πόδι ύψους 2,5m βρίσκεται επίσης ξαπλωμένος στη θέση Φλεριό ενώ ένας τρίτος μήκους 1,8m βρίσκεται σε απομακρυσμένη θέση που απαιτεί περπάτημα στον Απόλλωνα Νάξου. Επίσης υπάρχει και ένα ατελές άγαλμα γυναικείας μορφής (κόρη) που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τον κούρο στη θέση Φλεριό, στις Μέλανες.
Ναός της Δήμητρας: Είναι το σημαντικότερο αξιοθέατο μετά την Πορτάρα. Βρίσκεται στο Γύρουλα Σαγκρίου.
Ιερό του Διονύσου στην περιοχή Ύρια .
Στη θέση Φλεριό υπάρχουν και τα ερείπια αρχαίου ναού, καθώς από τις κοντινές πηγές ξεκινάει το αρχαίο υδραγωγείο που ύδρευε την πόλη της Νάξου κατά την αρχαιότητα. Το έργο της ύδρευσης έγινε με σωλήνες από πηλό και με φυσική ροή. Σε κοντινή απόσταση υπάρχει και διάνοιξη υπόγειας σήραγγας, όπως το ευπαλήνειο όρυγμα στη Σάμο.
Μεσαιωνικές οχυρώσεις που υπάρχουν στο νησί είναι το Απανώ Κάστρο, το Κάστρο του Απαλλήλου και το Κάστρο του Πάνορμου.
Το Ανάκτορο των Ιησουϊτών ή αλλιώς το Παλάτι των Ιησουϊτών βρίσκεται λίγο έξω από τα τελευταία σπίτια του χωριού Μέλανες, στα Καλαμίτσια.
Ναός Υπαπαντής Νάξου – Καθολική Μητρόπολη. Κτίστηκε στις αρχές του 13ου αιώνα, ως τρίκλιτος με θόλο. Το 1536 προστέθηκαν άλλα δύο κλίτη και έγινε πεντάκλιτος με τρείς θόλους. Στον ναό φυλάσσεται η αμφιπρόσωπη εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας που χρονολογείται στον 11ο αιώνα και προέρχεται από τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας.